‘අහෝ දුකකි – පිරමිඩ උගුලකි’
ඉහතින් දැක්වෙන්නේ ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුවේ මූල්‍ය පාරිභෝගික සබඳතා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් 2025 ජූලි 14 වන දින සිට ජූලි 18 වන දින දක්වා තහනම් පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම ව්‍යාප්තියට එරෙහි ව ජාතික වශයෙන් දැනුවත් කිරීමේ සතිය වෙනුවෙන් නිර්මාණය කරන ලද තේමා පාඨයයි. විවිධ පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රමවල ඇති අනතුරුදායක බව පිළිබඳ ජනතාව දැනුවත් කිරීම මේ සතිය පුරා සිදු කිරීමට මහ බැංකුව අපේක්ෂා කරයි. ශ්‍රී ලංකාව තුළ පමණක් නොව ගෝලීය වශයෙන් ද සිදු වන මේ යෝජනා ක්‍රම නිසා ලොව පුරා බොහෝ දෙනෙක් ආර්ථික වශයෙන් පමණක් නොව මානසික වශයෙන් දැවැන්ත කඩා වැටීමකට ලක්වන ප්‍රවෘත්ති නිතර අසන්නට ලැබෙන්නකි.
මේ යෝජනා ක්‍රම හඳුන්වා දීමේ දී පවසනු ලබන්නේ කිසිදු අවදානමක් නොමැති හෝ ඉතා සුළු අවදානම් සහිතව ඉහළ ලාබයක් උපයා ගත හැකි ව්‍යාපාරයක් ලෙසිනි. මෙහි සාමාජිකයින් මුදල් ආයෝජනය කිරීම සහ තව තවත් නව සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීම සඳහා බලපෑම් කරනු ලබයි. නව සාමාජිකයින් විසින් අරමුදල් රැගෙන එද්දී, ඊට ඉහළ ස්තරවලට සිටින සාමාජිකයින්ට ගෙවීම් සිදු කරනු ලබයි. මේ ආකෘතිය පදනම් වන්නේ අවසානයක් නොමැති සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීමක් මත නිසා මෙය ගණිතමය වශයෙන් තිරසාර නොමැත. අවසානයේ සාමාජික පදනම පවත්වා ගැනීමට නොහැකි තත්ත්වයක් එළඹෙන අතර එවිට පිරමිඩය කඩා වැටෙයි. එවිට ඉතා දැවැන්ත සාමාජිකයින් පිරිසකට කිසිදු ප්‍රතිලාභයක් හිමි නොවන අතර ඔවුන් දැඩි මූල්‍ය පාඩුවකට ද පත් වෙයි.
පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රමයක් යනු, මෙයට මුලින්ම ආයෝජනය කළ සාමාජිකයින් සඳහා ආදායම උපයා ගැනීම සඳහා නව සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීම සිදු වන වංචාකාරී ආයෝජන ආකෘතියකි. මෙහි දී භාණ්ඩ හෝ සේවාවන් නීත්‍යනුකූල අළෙවි කිරීමක් සිදු වන්නේ නැත. මේ ආකෘතිය තුළින් නිරූපණය වන්නේ පිරමීඩාකාර ස්වභාවයකි. ඉහළින්ම මෙහි ආරම්භකයා සිටින අතර සෙසු සාමාජිකයින් ස්තර වශයෙන් පහළට සිටියි. ලාබ උපයා ගැනීම සඳහා සෑම සාමාජිකයකුම වැඩි වැඩියෙන් නව සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීම සිදු කළ යුතුය.
මේ යෝජනා ක්‍රම හඳුන්වා දීමේ දී පවසනු ලබන්නේ කිසිදු අවදානමක් නොමැති හෝ ඉතා සුළු අවදානම් සහිතව ඉහළ ලාබයක් උපයා ගත හැකි ව්‍යාපාරයක් ලෙසිනි. මෙහි සාමාජිකයින් මුදල් ආයෝජනය කිරීම සහ තව තවත් නව සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීම සඳහා බලපෑම් කරනු ලබයි. නව සාමාජිකයින් විසින් අරමුදල් රැගෙන එද්දී, ඊට ඉහළ ස්තරවලට සිටින සාමාජිකයින්ට ගෙවීම් සිදු කරනු ලබයි. මේ ආකෘතිය පදනම් වන්නේ අවසානයක් නොමැති සාමාජිකයින් බඳවා ගැනීමක් මත නිසා මෙය ගණිතමය වශයෙන් තිරසාර නොමැත. අවසානයේ සාමාජික පදනම පවත්වා ගැනීමට නොහැකි තත්ත්වයක් එළඹෙන අතර එවිට පිරමිඩය කඩා වැටෙයි. එවිට ඉතා දැවැන්ත සාමාජිකයින් පිරිසකට කිසිදු ප්‍රතිලාභයක් හිමි නොවන අතර ඔවුන් දැඩි මූල්‍ය පාඩුවකට ද පත් වෙයි.
පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම විවිධාකාර වෙස් මුහුණු දමා ගෙන කරළියට පැමිණේ. ඇතැම් ඒවා ක්‍රියාත්මක වන්නේ බහු- මට්ටම් අලෙවිකරණ සමාගම් (multi-level marketing – MLM) ලෙසිනි. ඒවා නීත්‍යනුකූල අලෙවිකරණය සහ වංචාව අතර දෝලනය වෙමින් පවතින නමුත් හරිහැටි හඳුනා ගැනීම දුෂ්කර ය. නීත්‍යනුකූල බහු – මට්ටම් අලෙවිකරණ සමාගම් විසින් භාණ්ඩ හෝ සේවා අලෙවි කිරීමෙන් මූලික වශයෙන් ආදායම් උපයා ගන්නා අතර, නීති විරෝධී පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම මගින් වැඩි වශයෙන් අවධානය යොමු කරන්නේ සාමාජික ගාස්තු හෝ ආරම්භක මට්ටමේ ආයෝජන කෙරෙහි පමණි.
නවීන පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම ඩිජිටල් මූල්‍ය ක්ෂේත්‍රය කරා ද ප්‍රවේශ වී තිබේ. මාර්ග ගත ආයෝජන සමාජ, ක්‍රිප්ටොකරන්සි යෝජනා ක්‍රම, විදේශ විනිමය මත වෙළෙඳාම් සිදු කරන කණ්ඩායම් සහ විද්‍යුත් වාණිජ කටයුතු සිදු කරන වංචාකාරී ජාල පද්ධති මෑත කාලීන පිරමිඩ යෝජනා ලෙස මතුපිටට පැමිණ තිබේ. මිනිසුන් සතුව ප්‍රාමාණික මූල්‍ය සාක්ෂරතාවක් නොමැති වීම නිසා බොහෝ දෙනෙකු මෙහි සූරාකෑමට ලක් වෙයි. මේවා පැමිණෙන්නේ ඉතා ඉක්මනින් මුදල් උපයා ගත හැකි යෝජනා ක්‍රම ලෙසිනි. තරුණ පරපුර සහ ආර්ථික වශයෙන් ග්‍රහණය කර ගත හැකි පුද්ගලයින් විශේෂයෙන් මෙහි ගොදුරු බවට පත් වේ.
පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම හඳුනා ගැනීම මූල්‍ය ආත්මාරක්ෂාවට ඉතා වැදගත් වේ. මේවා සම්බන්ධයෙන් අනතුරු හැඟවීමේ ක්‍රම කිහිපයක් ම වේ. ඉන් එකක් වන්නේ භාණ්ඩ සේවා අළලවි කිරීමෙන් තොරව මහා ප්‍රතිලාභ ලබා දෙන්නේ යැයි පැවසීමය. එමෙන්ම විශාල සාමාජික මුදලක් ගෙවන්නැයි සාමාජිකයින්ට පැවසීම, සිතා ගත නොහැකි තරමේ දැවැන්ත ප්‍රතිලාභ ලබා දීම, විනිවිදභාවය නොමැති වීම, සාමාජිකයන්ගෙන් ලැබෙන ආදායම කුමනාකාර ද යන්න කිසි විටෙක හෙළි නොකිරීම වැනි කාරණා මෙහි දී සඳහන් කළ හැකිය. අධ්‍යාපනය, ඕනෑම දෙයක් ප්‍රශ්න කිරීමට ඇති හැකියාව සහ ධෛර්යය, දැඩි විමසිලිමත් බව වැනි අත්‍යවශ්‍ය මෙවලම් තිබේ නම්, මේ උගුල්වලින් ගැලවී සිටිය හැකිය.
ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව මේ වෙනුවෙන් සතියක කාලයක් නම් කොට මේ ක්‍රියාවලිය සිදු කරන්නේ ශ්‍රී ලංකාව තුළ පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම නැවත මතු වෙමින් පවතින බැවිනි. 2015 ජූලි 13 ප්‍රවෘත්ති නිවේදනයට අනුව, ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව මේ දැනුවත් කිරීම පාසල් 6,171ක් සහ ග්‍රාම නිලධාරී වසම් 14,022 ක් ඔස්සේ සිදු කරන්නට නියමිතය. බිම් මට්ටමෙන් මෙසේ දැවැන්ත ව්‍යාපාරයක් සිදු කිරීම තුළින් ම මෙවැනි යෝජනා ක්‍රම පාසල් සිසුන්, සිවිල් සේවකයන්, හමුදා සාමාජිකයින් ඇතුළු සියලු ශ්‍රී ලාංකිකයින් කෙරෙහි කෙතරම් අවදානම් සහගත බලපෑමක් ඇති කරමින් පැතිර යමින් පවතින්නේ ද යන කාරණයට කදිම නිදසුනකි.
ශ්‍රී ලංකාව තුළ මේ ව්‍යාපාර බොහෝ විට මෙහෙය වෙන්නේ ඉක්මන් ආයෝජන අවස්ථා හෝ විදේශ රැකියා ලබා දීම වැනි කාරණාවන් තුළ සැඟවෙමිනි. හිතවතුන්, සමාජ මාධ්‍ය සහ විවිධ පෙළඹවීම් තුළින් බොහෝ දෙනෙක් මෙයට ගොදුරු වන බව පැහැදිලිය. මේ සම්බන්ධයෙන් මෑතක දී වාර්තා වූ සිදුවීම් මගින් පෙනෙන්නට තිබෙන්නේ මේ යෝජනා ක්‍රම නිසා පෞද්ගලික බංකොලොත් භාවයේ සිට සිය දිවි නසා ගැනීම් දක්වා ඛේදනීය තත්ත්වයන් ඇති විය හැකි බවය.
පිරමිඩ වංචාව ශ්‍රී ලංකාවට පමණක් ආවේණික වූවක් නොවේ. පාඩම් ඉගෙන ගත හැකි බොහෝ සිදුවීම් ගෝලීය වශයෙන් ද වාර්තා වේ.
ඉන් එකක් වන්නේ ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ සිදු වූ ‘බර්නි මැඩොෆ්’ සිදුවීමය. මෙහිදී මැඩොෆ් නමැත්තා පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රමයට ඉතා සමීප වංචා සහගත ව්‍යාපාරයක් පවත්වා ගෙන ගිය අතර ඔහු ඒ තුළින් ආයෝජකයින්ට ඩොලර් බිලියන 65 කට වඩා වංචා කළේය. 2008 වර්ෂයේ ඔහු අත්අඩංගුවට ලත් අවස්ථාවේ දී මේ පිළිබඳ හෙළි වූ කාරණා දැක ලෝක මූල්‍ය වෙළඳපළ මහත් කම්පනයකට පත් විය.
රුසියාවේ සහ නයිජීරියාවේ සිදු වූ MMM ව්‍යාපාරය ද මෙවැන්නකි. මෙය මුලින්ම 1990 දශකයේ දී ආරම්භ වූ අතර, පසුව කඩා වැටුණි. ඉන් පසුව අන්‍යෝන්‍යාධාර ජාල පද්ධතියක් ලෙස ක්‍රිප්ටෝකරන්සි උපයෝගී කර ගනිමින් නයිජිරීයාව වැනි රටවල්වලින් මතු විය. මේ ව්‍යාපාරය නිසා අප්‍රිකානු මහද්වීපයම දැඩි මූල්‍ය පාඩුවකට මුහුණ දුන්නේය.
යුරෝපය සහ ආසියානු රටවල ක්‍රියාත්මක වූ OneCoin ව්‍යාපාරය ද මෙවැන්නකි. මෙය ද ක්‍රිප්ටෝකරන්සි ඔස්සේ සිදු කරන ලද ගෝලීය පිරමිඩ වංචාවකි. මෙය බිඳ වැටෙන්නට පෙර යුරෝපය සහ ආසියාව තුළ සිටි ව්‍යාපාරිකයන්ගෙන් ඩොලර් බිලියන 4කටත් වඩා වංචා කෙරුණු බව සොයා ගනු ලැබිණි.
ප්‍රාදේශීය සංස්කෘතීන් තුළට අවශෝෂණය වෙමින් නීතියේ සිදුරු තුළින් රිංගා යමින්, නව තාක්ෂණය ක්‍රමවේදයන් ද භාවිත කරමින් මෙය ව්‍යාපාරය කෙතරම් සියුම්ව පැතිර යමින් පවතින්නේ ද යන්න මේ නිදසුන් මගින් හෙළි වේ. භූගෝලීය වෙනස්කම් කුමක් වුවද, මිනිසුන්ගේ මානසික සහ මූල්‍යමය ආකල්පයන් වෙනස් වන්නේ නැත.
පිරමිඩ යෝජනා ක්‍රම සමාජය කෙරෙහි ද දැඩි බලපෑම් එල්ල කරයි. ඒවා එක් පුද්ගලයකුට පමණක් සීමා වන්නේ නැත. මේ නිසා ඇතැම් පවුල්වල අනාගතය වෙනුවෙන් පිරිමසා ගනිමින් ඉතිරි කළ මුදල්, පාරිතෝෂික දීමනා, අර්ථ සාධක ලැබීම් ආදිය විනාශයට පත් වී පවුල් පිටින් විනාශයට පතත් වූ අවස්ථා බොහොමයකි. එමෙන්ම මෙවැනි වංචාවකට හසු වීම නිසා ඇති වන ලජ්ජාව, වරදකාරී බව සහ ආතතිය මේවාට ගොදුරුවූවන් තුළින් බහුලව දක්නට ලැබේ. එමෙන්ම යම්කිසි පුද්ගලයකු මෙතෙක් කාලයක් තිස්සේ සමාජය තුළ පැතිර වූ ව්‍යාපාරය නිසා සිදුවූ හානිය පිළිබඳ ඇති පශ්චාත්තාපය සහ ලජ්ජාව වැනි මානසික ගැටලු ද ඇති විය හැකිය. මෙවැනි ව්‍යාපාරයක් මහා පරිමාණ ලෙස පැතිර ගොස් ජාතික ආර්ථිකයට පවා බලපෑම් ඇති කළ හැකිය.
මෙවැනි වංචාවන්ට හසු වීමෙන් ගලවා ගැනීම සඳහා සමාජ ආරක්ෂණ ක්‍රමවේදයන් සහ සමාජය බල ගැන්වීමේ යාන්ත්‍රණ නොමැති බැවින් මේවා ශ්‍රී ලංකාව වැනි සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රටවල් දැඩි ආර්ථික අර්බුද කරා ගමන් කරන්නට ඉඩ තිබේ.
මේ වංචාවට එරෙහි සටන සඳහා ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව කර ගෙන යන මේ දැනුවත් කිරීමේ වැඩසටහන ඉතා තීරණාත්මකය. කෙසේ නමුත් මෙහි දීර්ඝ කාලීන සාර්ථකත්වය සඳහා බහුවිධ ප්‍රවේශයක් ඇති කර ගත යුතුය.
නීති පද්ධතිය ශක්තිමත් කොට වරදකරුවන්ට වඩාත් ඉක්මනින් දඬුවම් පැමිණවීමේ ක්‍රමවේද ඇති කිරීම, පාසල් විෂය නිර්දේශයට සහ ප්‍රජා දැනුවත් කිරීම්වල දී මූල්‍ය සාක්ෂරතාව පිළිබඳ පාඩම් ඇතුළත් කිරීම, මෙවැනි වංචාවක් හඳුනාගත් සැනින් සිය රහස්‍යයභාවය ආරක්ෂා කර ගනිමින් එය වාර්තා කරන්නට ක්‍රමවේද සැකසීම සහ මාධ්‍ය වඩාත් වගකීමෙන් යුක්තව මේ පිළිබඳ වාර්තා කොට ජනතාව දැනුවත් කිරීම මේ වංචාව ප්‍රචලිත වීමට එරෙහිව ගත හැකි ක්‍රියාමාර්ග වේ.
ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව ජනතාවට අනතුරු ඇඟවීමේ සහ අවදි කිරීමේ සීනුව නාද කිරීමේ වැඩසටහනක් දියත් කොට තිබේ. මූල්‍ය සෞඛ්‍යය ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා නිරන්තර සුපරීක්ෂාකාරීත්වය, ඥානවන්ත ලෙස යම් යම් දේ තෝරා බේරා ගැනීමට ඇති හැකියාව සහ සාමූහික ක්‍රියාමාර්ග ගැනීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. කෙසේ වුව ද ඔබ පිරමිඩ උගුලක හසු වුවහොත්, එයින් නැවත ගැලවී යාම සිතනවාට වඩා අතිශය දුෂ්කරය.
පිරමිඩ ව්‍යාපාර යනු සිහින, බලාපොරොත්තු සුන් වීම සහ නොදැනුවත්බව දඩමීමා කර ගනිමින් පෝෂණය වන ගෝලීය මූල්‍ය පිළිකාවකි. ග්‍රාමීය මට්ටමේ වූ පුද්ගලික ඉතිරි කිරීම්වල සිට ජාත්‍යන්තර තලයේ ඩොලර් බිලියන ගණන් දක්වා මේ වංචාව නිසා හානියට පත් විය හැකිය. විවිධ මුහුණුවරින් පැමිණිය ද මෙහි ආකෘතිය එකමය. එනම්, තිරසාර නොමැති, රවටන සුළු සහ විනාශකාරීය.
ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව ජනතාවට අනතුරු ඇඟවීමේ සහ අවදි කිරීමේ සීනුව නාද කිරීමේ වැඩසටහනක් දියත් කොට තිබේ. මූල්‍ය සෞඛ්‍යය ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා නිරන්තර සුපරීක්ෂාකාරීත්වය, ඥානවන්ත ලෙස යම් යම් දේ තෝරා බේරා ගැනීමට ඇති හැකියාව සහ සාමූහික ක්‍රියාමාර්ග ගැනීම අත්‍යවශ්‍ය වේ. කෙසේ වුව ද ඔබ පිරමිඩ උගුලක හසු වුවහොත්, එයින් නැවත ගැලවී යාම සිතනවාට වඩා අතිශය දුෂ්කරය.
නිරංජන් චාමින්ද කරුණාතිලක